बरोबर 48 वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे. त्या वेळी मी फर्गुसन महाविद्यालयात प्री-डिग्रीच्या वर्गात (सध्याची 12 वी) शिकत होतो. सकाळी दहाच्या सुमारास आम्हाला पहिला तास फिजिक्सचा असे. हा तास महाविद्यालयाच्या फिजिक्स विभागात, पी-2 या क्लास-रूम मधे असे व त्या दिवशीही तो तसाच चालू होता. अकस्मात शिक्षकांच्या प्रवेशद्वारातून महाविद्यालयाचे उपप्राचार्य डी.जी. ढवळे सर आत येताना दिसले. मुठा नदीला फार मोठा पूर येण्याची शक्यता असल्याने महाविद्यालयाचे काम काज बंद करण्यात आले असून सर्व विद्यार्थ्यांनी घरी जावे अशी सूचना त्यांनी केली. तो दिवस होता आजचाच, म्हणजे 12 जुलै.
नदीला पूर येणे ही काही फारशी नवीन बाब पुणेकरांना त्या काळात तरी वाटत नसे. त्यामुळे महाविद्यालय कसे काय बंद केले बुवा? अशा थोड्याश्या आश्चर्यचकित मुद्रेनेच आम्ही बाहेर पडलो. सरळ घरी जाण्याचा प्रश्नच नव्हता. सायकल आपोआपच लकडी पुलाकडे वळली. तिथे पाहिले तर वाहतुक नेहमीसारखीच सुरू होती. 2/4 पोलिस हवालदार जास्त वाटले, पण सायकलवरून डबल सीट कां चालला? म्हणून दंड करण्याऐवजी ते सगळ्यांना लवकर लवकर चला म्हणून विनंती करताना तेवढे दिसले. एकंदरीत फारसे सिरियस काही नसावे असे वाटून मी घरी परत आलो. गाडी अंगणात दिसली नाही म्हणून बघितले तर आमची आई, माझ्या भावाला, शाळा नदीच्या पैलतीरावर असल्याने, घरी आणण्यासाठी गेल्याचे समजले. वडील कारखान्यात गेले होते. थोड्याच वेळात आई भावाला घेऊन परतली. मला घरी पाहून तिचा जीव भांड्यात पडला. थोड्या वेळाने वडील पण घरी आले. कारखाना नदीच्या काठावरच असल्याने, तो बंद करूनच ते आले होते. तेंव्हा मोठा पूर येणार आहे एवढेच कळले होते. मी परत सायकल बाहेर काढली आणि फार दूर न जाण्याचे आईला कबूल करून कर्वे रस्त्याकडे वळलो. एव्हांना पोलिसांनी शंकराच्या देवळाकडे जाणारा रस्ता (सध्या नळ स्टॉप कडून मेहेंदळॆ गॅरेजकडे जाणारा चौक) बंद केला होता. समोर नदीचे लालसर पाणी एव्हांना दिसायला लागले होते. तसाच थोडा पुढे गेलो. एम.इ.स. कॉलेजपाशी (सध्याचे गरवारे) नदीचे पाणी कर्वे रस्त्यावर आलेले दिसले. मग जरा वेळ इकडे तिकडे बघून घरी परत आलो.
होळकर पूल
अफवांचे पीकच फुटले असल्यासारखे एकूण दिसत होते. कोणी म्हणे खडकवासला धरणावरून पाणी वाहते आहे. कोणी म्हणे संपूर्ण शहरच बुडणार आहे. लोकांच्यात घबराट तर इतकी उडाली होती की बरेच लोक हनुमान टेकडीवरच जाऊन बसले होते. कुठलीही अधिकृत बातमी कळू शकत नव्हती. आकाशवाणी केंद्रावरून तर कोणीतरी गायक कंटाळवाण्या आवाजात रागदारीच गात होता. ‘सकाळ’ वर्तमानपत्राच्या ऑफिसमधला फोन, कोणी उचलतच नव्हते. पोलिसांनाही काही माहिती नव्हती. नळाला पाणी येण्याचे केंव्हाच बंद झाले होते. उपहारगृहे, हॉटेल्स सर्व बंद झाले होते. माझ्या वडिलांच्या कारखान्यात, तेंव्हा 60/65 मंडळी कामाला होती. त्यांना घरीही जाणे शक्यच नव्हते आणि त्यांचे डबेही येणे शक्य नव्हते. मग आमच्या आईने दोन बायकांच्या मदतीने या सगळ्या लोकांना पिठले भात खाऊ घातल्याचे मला आठवते.
बंडगार्डनचा पूल
दुपारी 2 च्या सुमारास पाणी आणखी वाढल्याचे समजले. आता मात्र बहुतेकांचे चेहरे चांगलेच गंभीर झाल्याचे कळत होते. मुख्य अडचण म्हणजे कोणतीही अधिकृत बातमी मिळतच नव्हती. असाच तो दिवस आम्ही सगळ्यांनी बसून काढला. वीज नव्हतीच त्यामुळे सगळीकडे रात्री कंदिल लागले. अधिकृत रित्या तोपर्यंत कळत काहीच नव्हते. माझ्या वडीलांच्याकडे एक बॅटरीवर चालणारा ट्रांझिस्टर रेडियो होता. त्यावरूनही कसलीही घोषणा कोणत्याही अधिकृत सूत्राकडून आतापर्यंत नव्हती. रात्री 9 वाजताच्या दिल्लीहून येणार्‍या बातम्यांच्यात, प्रथम आम्ही ऐकले की पानशेतचे धरण फुटल्यामुळे पुण्यात पूर आला आहे आणि तो ओसरतो आहे. खडकवासल्याचे धरण पानशेतच्या पुढे असल्याने त्याचे काय? या प्रश्नाचे काहीही उत्तर कोणालाच माहिती नव्हते. बहुतेकांनी ती रात्र जागून काढली. दुसर्‍या दिवशी सकाळी खडकवासला फुटले अशी अफवा फुटली आणि प्रचंड घबराट उडाली. पण नदीचे पाणी मात्र ओसरतच गेले. दोन दिवसांनंतर पुराची भिती सगळ्यांच्याच मनातून गेली पण समोर आ वासून उभे राहिले, जनसामान्यांचे जीवन पूर्ववत करण्याचे एक प्रचंड आव्हान!
ओंकारेश्वर
सकाळच्या छपाईयंत्रांच्यात चिखल गेल्याने ती कुचकामीच झाली होती. दुसरा एक छोटा प्रेस चालू करून सकाळने 2 दिवसात वर्तमानपत्र बाहेर काढले व इतक्या दिवसांनंतर सत्य परिस्थिती सर्वसामान्यांना समजली. नदीला सकाळी 11च्या सुमारास तो पानशेत फुटल्याने व 2 च्या सुमारास वाढलेले पाणी, खडकवासला फुटल्याने आले हे लोकांना प्रथम समजले. बंड गार्डनचा सोडला तर बाकी सर्व पूल पाण्याखाली गेले होते. नदीच्या दक्षिण किनार्‍यावर असलेल्या नारायण, सदाशिव, कसबा आणि सोमवार या पेठांची अपरिमित झालेली हानीही याच वेळेला आमच्या नजरेसमोर आली. माझा एक वर्गमित्र स्वानंद गोगटे याचे घर नदीच्या अगदी काठी होते. अंगावरच्या कपड्यांशिवाय त्यांच्या हाती काहीच उरले नव्हते. अशीच परिस्थिती हजारो पुणेकरांची झाली होती. नदीच्या काठच्या रस्त्यांवर एक दीड फूट जाडीचा चिखलाचा थर आणि त्यामुळे येणारा एक विशिष्ट वास हा सर्व पुणेकरांच्या पुढची दोन तीन वर्षे चांगलाच परिचयाचा झाला होता.
जवानांची मदत
शहराचा पाणी पुरवठाच नष्ट झाल्याने आता पुढे काय हा प्रश्न होताच. धरणे फुटल्याने नदीला सतत पाणी होते. त्याचा वापर करून एका जोडकालव्याद्वारे शहराचा पाणीपुरवठा परत चालू करता ये ईल अशी एक योजना एक अभियंते श्री. ठोसर यांनी मांडली. महानगरपालिका आणि सरकार यांनी ती मान्य केली आणि महिन्याभरात पाणी पुरवठा चालू झाला. पूरग्रस्तांचे पुनर्वसनात खूप लोकांनी मदत केली सैन्याच्या दक्षिण कमांडनेही चांगलाच हातभार लावला.
लकडी पूल
सरकारी यंत्रणांची ढिसाळ कामगिरी लोकांच्या चांगलीच नजरेत आली. रोम जळत असताना सम्राट निरो फिडल वाजवत होता असे म्हणतात. आकाशवाणीने, आपण त्याचे आधुनिक वंशज असल्याचे पुराच्या काळात रागदारी ऐकवून दाखवून दिले. आता वीजच नसल्याने बहुतेकांना ते ऐकताच आले नाही हे त्यांचे नशीबच! नंतर समजले की बी.बी.सी. ने आकाशवाणीच्या आधीच, पुराची बातमी जगभर लोकांना ऐकविली होती.
लकडी पूल मागे पर्वती दिसते आहे.
या पुराने पुण्याचे स्वरूपच बदलले. जुने ऐतिहासिक पेशवेकालीन पुणे वाहूनच नष्ट झाले. नदीच्या काठची मध्यमवर्गीय वस्ती हळूहळू कोथरूड वगैरे उपनगरांच्याकडे सरकू लागली. पण याचबरोबर जुन्या पुण्याचा चार्मच गेला. पुणे इतर एखाद्या शहरासारखेच वाढू लागले. अनियंत्रित, बकाल आणि अस्तावस्त.
12 जुलै 2009
अक्षरधूळ 
historical article with nice photos
many many thanks to you
Posted by sunil shinde | जुलै 13, 2009, 12:17 सकाळीTumcha lekh vachun phar anand zala ….hi amulya mahiti mala khup shodhun milali krupaya ajun durmil photo va mahiti asel tar jarur kalavane…………..aabhari aahe
Posted by pushpa | जुलै 22, 2010, 3:16 pmcana
Posted by deepak | मे 20, 2011, 7:55 pmI remember a book on Panshet floods, written by an engineer actively involved in work of Panshet Dam. If my memory does not fail, the following is what I have read. I myself is born in 1961, so what I say is all hearsay or read in bookss. Yet what I remeber is, the writer of the book was an executive engineer on the Panshet Dam, and built it successfully. It was the first mud dam built in Maharashtra. Mud dams are built with cement or some other binding agents in mud dam. These cement like binding agents need curing time, so that dam is safe and strong. Till the curing time of 28 days is over, no water should be released against the mud bult dam wall. But our then Chief Minister was Yashwantrao Chavan. When the dam was completed but the 28 days curing time was not over, in that time gap, it seems that then Prime Minister nehru was visiting Maharashtra. Mr. Yeshwantrao Chavan was eager to show the prime Minister his achievements. So NOT HEEDING to advice of engineers he ordered that water can be released on dam wall. This was the main cause of Panshet Floods and Yashwantrao Chavan is responsible for this. The book has been forfeited by government, and engineer was dismissed from PWD. Yashwantrao got scot free. Congress successfully digested the man made disaster like the partition. Can some body revive these things also?
Posted by Jayant C Sahasrabudhe | जुलै 11, 2011, 1:22 pmJayant-
After reading your comment, I just did not know , how to react to it? You are talking about an event, which happened when you were just a new born infant, on the basis of a book, which you have read sometime earlier but can not recollect now the name of the book or the author. Let me clarify few things.
1. Panshet was not the first earthen dam in Maharashtra. Gangapur dam near Nashik is older, as it was completed in 1954.
2. The talk about binding agents and curing time is all non sense. Earthen dam is like a man made hillock, which can block flow of water. To prevent erosion of this mud hillock, proper stone paving or soling is needed to be done at the base of this hillock. This apparently was not done well as water sippage was observed after storage. Another problem with Panshet at that time was incomplete water discharge system. During that fateful week very heavy rainfall occurred in Panshet catchment area and the water collected could not be discharged in adequate quantities into the river.
3. It was also observed that the height of the dam was inadequate for such heavy rainfall.
4. There is some truth about your comment that water was stored prematurely in the dam. However I do not think that there was any politics involved. The country was then passing through a very bad situation on Northern borders and within one year India was badly beaten by China in a border war. I do not think that Prime minister of India had time to get impressed by a small dam built in corner of Maharashtra for supplying water to Pune city.
5. The disaster occurred because of inadequate design, shoddy workmanship and haste to store water prematurely. I do not think that any politics was involved into it.
Posted by chandrashekhara | जुलै 12, 2011, 9:03 सकाळीi was there when this incident happened. i was a 4 year old kid. im now 54 but i still remember this fateful day. my mother carried me and my brothers to my atya’s house which was on a higher ground level. when the water receded we went to see our house which was devastated in such a way that it was far from recognition. we had lost everything. by gods grace nothing happened to any of us. my baba and ayi saw so many people being flooded in the water when they were alive. i still have the smell of the rotten muddy mess. if this had happened in the night, none of us would have been alive today. thanks to almighty god for saving all of us. i feel sad for those who lost their lives on that fateful day.
Anjali Vishwanath Rao Telkar, (Anjali M Doyizode), Bangalore
Posted by Dr Ashish M Doyizode | सप्टेंबर 3, 2011, 4:03 pmthis was my mothers story. i ashish have written this as she narrated it to me….
Posted by dr ashish m doyizode | सप्टेंबर 3, 2011, 4:06 pmAshish-
Many thanks to you and your mother for sharing this harrowing experience. Indeed the story is very touching. Many families like your mother’s lost almost everything they possessed on that fateful day.
Posted by chandrashekhara | सप्टेंबर 4, 2011, 8:34 सकाळीmast artical ahe ani yachatle photo pan masta ahet thanksssssssss
Posted by Mayur | नोव्हेंबर 4, 2011, 9:42 सकाळीThanks for this article sir….
Hi ghatna ya purvi aikun mahit hoti…..pan tyani zalelya evdhya nuksanachi kalpana navhti….
Thanks again…
Posted by Yogi | एप्रिल 6, 2012, 1:07 सकाळीयोगी –
पानशेतचा पूर ही घटना जुन्या पुण्यासाठी एक महाभयंकर धक्का होता. या धक्क्यातून सावरलेले शहर पुढे बदलूनच गेले.
Posted by chandrashekhara | एप्रिल 6, 2012, 6:03 सकाळीHi chandrashekhara can u mail me ur email id on prasadpol@gmail.com plz… there was 1 book on this incident..
Posted by prasad pol | सप्टेंबर 9, 2016, 4:38 सकाळीनमस्कार
पानशेतच्या पूराबद्दल आपण खूपच छान माहिती दिली आहे आणि फोटोंमधू्न त्याची भयावहता अधिकच जाणवते मी त्या वेळेस ६ वर्षाचा होतो आणि घरातील आणि रस्त्यावरील धावपळ माझ्या चांगलीच लक्षात आहे. फोटो बघून मला तेंव्हाची एक गोष्ट आठवली… माझ्या वडिलांनी घरातील सर्व मुलांना दोन दिवसांनी नारायण पेठेतून फिरवून आणले होते आणि नंतर एकदा फुटलेले खडकवासला दाखवायला गाडीतून नेले होते…. उत्तम लेखाबद्दल आपले आभार…
Posted by संजय जोशी | जुलै 15, 2012, 4:26 pmसंजय जोशी –
प्रतिसादासाठी धन्यवाद.
Posted by chandrashekhara | जुलै 25, 2012, 3:52 pmPanshetchy purachi vidhvansakta apalya lekhatum pratyksha samor ubhi kelyabaddal tumache abhaar. Majha tyaveli janm dekhil jhala navhata. Pan aai-babankadun nehami eiklelya ya ghatanebaddal adhikadhik mahiti milanyachi nehamich ichccha manat ase. lekhat sadar kelelya ghatananchi nusati kalpana keli tari angavar shahara yeto. Punekaranche dhairya ani chikati nisargachya parikshevar khare utarale, ase nakkich vatate.
Posted by Umesh Thipse | ऑक्टोबर 28, 2012, 8:54 pmउमेश
प्रतिसादासाठी धन्यवाद
Posted by chandrashekhara | ऑक्टोबर 29, 2012, 7:34 सकाळीchandrashekhar shingare
Thank you sir for this inormation this is a valuable information for me.
Posted by chandrashekhar shingare | जुलै 18, 2013, 6:03 pmThanks for valuable information with photos.
Posted by CHANDRASHEKHAR BHARATRAO DESHPANDE | जुलै 30, 2013, 10:14 pmmast
Posted by abhijeet tilekar | मार्च 2, 2014, 12:20 सकाळीJUNE DIVAS AATAWALET. THANK U
Posted by Anand S Gaikwad | जानेवारी 7, 2015, 4:49 pmfew days back i had visited the panshet dam & really wanted to read about it. Today i started reading it and realized that it was the same day. thanks for sharing the stories.
Posted by Prashant labde | जुलै 12, 2016, 4:05 pmthanks for writing this. my mom was a kid when this flooding happened. she tells me stories about it. it is a very informative article and photos are really touching.
the fact that BBC broadcasted it before akashwani, was a sorry state of affairs! it is great that pune had southern command to help out!.
Kavita Chate-Raut
http://kavitachate.blogspot.com/
Posted by Kavita Raut | ऑगस्ट 2, 2016, 4:06 pmThnku very much sir for this historical information as well as these photos. Youngsters like me are very much interested in this kind of information and I am fully satisfied by it. Once again thanking you for sharing the incident with us and increasing our knowledge
Posted by Udaysinh Dawkhar | ऑगस्ट 5, 2016, 10:43 pmमस्त वास्तवदर्शी वर्णन
Posted by Mahesh | ऑगस्ट 16, 2018, 5:50 pmअप्रतिम माहिती ……
Posted by Avinash pimpalkar | एप्रिल 15, 2019, 8:38 सकाळीLahan pane aaji kadun ya purachya aanek Katha aiklya hotya.somwar peth madhle kahi natlanganche sampuran Ghar gele hote. Aaji sangayche the aamchya kade kahi mahine rahat hote. Te sarkhe pethet jaun Ghar sodhayache……tumhe Taya bhayanaak diwasche schitra warnan kele. 🙏
Posted by Smita kamath | जुलै 4, 2019, 4:42 सकाळीArtical vachtana sarv chitra dolyasamor ubhe rahile khup changla ritine tumhi sarva sadar kel aahe thanks sir
Posted by Anand Gambhire | जुलै 24, 2020, 12:22 pm